Otoczenie rynkowe i konkurencyjne

Rynek węgla metalurgicznego ma wymiar globalny. Popyt na węgiel metalurgiczny jest pochodną przede wszystkim kondycji przemysłu stalowego, który zużywa powyższe surowce w wielkich piecach w procesie produkcji surówki hutniczej. Pomimo prowadzonych od wielu lat prac badawczych i wdrożeniowych nad innymi metodami produkcji stali, np. bezpośredniej redukcji rudy żelaza (DRI) czy też innymi technologiami ograniczającymi udział koksu (np. gazowe, wodorowe), nadal proces wielkopiecowy (BOF) z udziałem koksu dominuje na świecie.

Podstawowymi surowcami dla przemysłu hutniczego są węgiel koksowy oraz ruda żelaza. Węgiel koksowy jest przetwarzany we własnych koksowniach koncernów stalowych na koks, który stanowi obok rudy żelaza podstawowy składnik wsadu do wielkiego pieca. W technologii PCI (Pulverized Coal Injection) pył węglowy o odpowiednich parametrach wdmuchiwany jest do wielkiego pieca, co obniża zużycie koksu oraz koszty produkcji, a także poprawia wydajność wielkiego pieca. Węgle koksowe oraz PCI są w wielu opracowaniach określane łącznie jako węgle metalurgiczne.

Światowa produkcja węgla metalurgicznego (1096 mln ton w 2022 roku) jest silnie skoncentrowana w kilku krajach. Największymi producentami węgla koksowego pozostają niezmiennie Chiny (676 mln ton w 2022 roku) i Australia (169 mln ton w 2022 roku), których łączny udział w rynku przekracza 77%.

Najwięksi producenci węgla koksowego w 2022 roku [mln t,% wielkości szacowane]

Źródło: International Energy Agency, ARP.

Producenci węgla koksowego w 2022 roku

Pobierz XLS

Na globalny poziom zapotrzebowania na węgiel koksowy zasadniczy wpływ mają Chiny (59% globalnego zużycia węgla koksowego), natomiast globalna podaż eksportowa uzależniona jest od głównego dostawcy – Australii (ok. 54% udziału w eksporcie węgla koksowego), która wraz z pozostałymi głównymi eksporterami – USA, Kanadą i Rosją, odpowiadają łącznie za ok. 90% dostaw węgla na rynek światowy. Łączny wolumen handlu węglem metalurgicznym wyniósł w 2022 roku około 299 mln ton (wg. Australian Government – Department of Industry, Science, Energy and Resources).

Wykres. Najwięksi eksporterzy węgla koksowego (HCC, SSCC, PCI) w 2022 roku [mln t, % wielkości szacowane]

Źródło: Australian Government – Department of Industry, Science, Energy and Resources

W 2022 roku znaczący wpływ na sytuację na rynku węgla koksowego miała chińska polityka importowa w zakresie węgla koksowego (zakaz importu od listopada 2020 roku), która:

• wpłynęła na zmianę naturalnych i historycznych przepływów handlowych,
• podniosła ceny krajowe dla użytkowników końcowych w Chinach,
• stworzyła dwa odrębne rynki handlowe:
  • chiński rynek CFR Chiny - obsługiwany tylko przez producentów spoza Australii (głównie USA i Kanadę),
  • rynek FOB Australia dla regionów poza Chinami - potencjalnie obsługiwany przez wszystkich producentów zamorskich, ale jedyny rynek dla produktów australijskich.

Pod koniec 2022 roku widoczne były oznaki poluzowania restrykcyjnej polityki chińskiej zakazującej importu węgli australijskich do Chin, pod wpływem niedoborów własnego surowca i jego wysokich cen. Obok decyzji politycznych znacząco na rynek wpływała zmienna sytuacja rynkowa oraz warunki geopolityczne. Duży wpływ miały czynniki pandemiczne związane z COVID-19 w Chinach (polityka „Zero-Covid”) oraz rosyjska inwazja na Ukrainę, która wywołała poważne turbulencje na rynku surowcowym.

Wykres. Najwięksi importerzy węgla koksowego (HCC, SSCC, PCI) w 2022 roku [mln t,% wielkości szacowane]

Źródło: Australian Government – Department of Industry, Science, Energy and Resources

Dla europejskiego przemysłu stalowego ważna jest gwarancja stabilnych dostaw swoich podstawowych surowców na konkurencyjnych warunkach. Brak własnych wystarczających źródeł podaży powoduje, że Unia Europejska jest praktycznie w całości zależna od importu zarówno rudy żelaza, jak i węgla koksowego. Węgiel koksowy został ponownie wpisany na listę surowców krytycznych, która jest aktualizowana co najmniej raz na 3 lata z uwzględnieniem rozwoju rynku oraz technologii. Wysokie ryzyko niedoboru lub braku podaży węgla koksującego wynika z ograniczonej ilości źródeł ich pochodzenia. Komisja Europejska od 2011 roku publikuje Listę Surowców Krytycznych (CRM - Critical Raw Materials).

W krajach Unii Europejskiej produkcja węgla koksującego ma miejsce tylko w Polsce i Czechach. W 2020 roku podjęto decyzje o zamknięciu do końca pierwszego kwartału 2021 roku dwóch z czterech czeskich kopalń należących do OKD i pozostałych dwóch kopalń do końca 2022 roku. Zmiana sytuacji rynkowej po nałożeniu embarga na Rosję (rekordowe ceny) wpłynęła na przedłużenie okresu ich eksploatacji do końca 2025 roku.

JSW na rynku UE jest kluczowym, a od końca 2025 roku stanie się jedynym producentem węgla koksującego. Jastrzębska Spółka Węglowa SA. jako jedyna w kraju produkuje węgiel koksujący typu hard, węgiel typu semi-soft jest w mniejszych ilościach również wydobywany w kopalniach PGG SA.

Strukturalny deficyt węgla koksującego na rynku UE zaspokajany był głównie przez import z Australii, USA, Kanady i Rosji oraz w ostatnich latach z Mozambiku i Kolumbii. Od sierpnia 2022 roku import węgla z Rosji został wstrzymany na skutek embarga nałożonego na Rosję po jej zbrojnej inwazji na Ukrainę co zwiększa zapotrzebowanie na węgle zamorskie.

Przed wojną w Ukrainie, udział Rosji w imporcie węgla metalurgicznego do UE wynosił: ok. 10% dla węgla koksowego i ok. 30% dla węgla PCI.

W 2022 roku w Unii Europejskiej łącznie wydobyto około 14 mln ton węgla koksowego, z czego w JSW około 11 mln ton. Poza JSW węgiel koksowy wydobywany jest w PGG SA  oraz OKD (Czechy).

JSW jako czołowy producent węgla koksowego w Unii Europejskiej korzystając z tzw. renty geograficznej i podlega  ogólnym trendom rynku światowego. Zmienność rynku oraz wpływ globalnych mechanizmów cenowych powodują, że obecnie transakcje na rynku węgla koksowego dokonywane są w oparciu o publikowane indeksy węglowe dla węgli z Australii oraz USA.

JSW jest jedynym krajowym producentem węgla koksowego typu hard oraz znaczącym producentem węgla koksowego typu semi-soft. Pozostali krajowi producenci są producentami głównie węgla energetycznego, a węgiel koksowy typu semi –soft jest wydobywany tylko w PGG w niewielkich ilościach ( ok.1,4 mln ton w 2022 roku).

Krajowe zużycie węgla koksowego wynosi około 13-14 mln ton i uzależnione jest od poziomu produkcji koksu w krajowych koksowniach.

Ze względu na uwarunkowania rynkowe dla krajowych producentów węgla energetycznego zasadnicze znaczenie ma rynek krajowy. Polskie spółki węglowe przeważnie produkują węgiel z przeznaczeniem do produkcji energii elektrycznej i ciepła. Największymi krajowymi spółkami węglowymi oprócz Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A są: Polska Grupa Górnicza  S.A. oraz Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.

Zgodnie z przyjętą strategią JSW dąży do zwiększania produkcji węgla koksowego i ograniczania produkcji węgla do celów energetycznych. JSW,  nie będąc wiodącym w kraju producentem węgli energetycznych, postrzegana jest przez odbiorców w segmencie krajowej energetyki zawodowej jako dostawca uzupełniający.

Zasadnicze znaczenie dla cen węgla energetycznego w Polsce ma sytuacja na rynku krajowym i konkurencja pomiędzy krajowymi producentami. Rynek węgla energetycznego w Polsce zależy głównie od krajowej  koniunktury gospodarczej, warunków pogodowych, polityki energetycznej (ceny energii elektrycznej, zużycia biomasy, produkcji energii z węgla brunatnego, udziału subsydiowanej energii odnawialnej). Ceny węgli dla krajowej energetyki w ograniczonym stopniu podążają za światowymi trendami indeksów cenowych wyznaczanych dla transakcji spotowych. Indeksy są wyznacznikiem trendu, natomiast zasadnicze znaczenie ma sytuacja na rynku krajowym i konkurencja pomiędzy polskimi producentami. Ceny uzyskiwane ze sprzedaży węgli energetycznych na rynku określa PSCMI (Polish Steam Coal Market Index). Jest to grupa wskaźników cen wzorcowego węgla energetycznego produkowanego przez krajowych producentów i sprzedawanego na krajowym rynku energetycznym (Indeks PSCMI 1) oraz na krajowym rynku ciepła (Indeks PSCMI 2). Wskaźniki te bazują na danych miesięcznych ex-post i wyrażają cenę zbytu węgla kamiennego (loco kopalnia) w warunkach jakościowych zoptymalizowanych do potrzeb odbiorców. 

Dla krajowego zapotrzebowania na węgle energetyczne zasadnicze znaczenie ma poziom produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego. W 2022 roku  produkcja energii elektrycznej z węgla kamiennego spadła o 6% w stosunku do roku 2021 i stanowiła ok. 50% krajowej produkcji energii elektrycznej (wg poszczególnych grup elektrowni ze względu na rodzaj paliwa).

Struktura produkcji energii elektrycznej w elektrowniach krajowych, wielkości wymiany energii elektrycznej z zagranicą i krajowe zużycie energii - wielkości brutto.

Źródło: Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A

Największym i kluczowym odbiorcą koksu jest hutnictwo żelaza i stali, gdzie wykorzystywany jest głównie do produkcji surówki żelaza w procesie wielkopiecowym, natomiast drobniejsze sortymenty do wytwarzania aglomeratów z rud żelaza do produkcji żelazostopów. Do tej grupy odbiorców należą również odlewnie wykorzystujące wysokiej jakości koks odlewniczy.

Pozostałe rodzaje koksu stosowane są w procesie wytopu metali nieżelaznych (w hutnictwie cynku, ołowiu i miedzi), w przemyśle wapienniczym, chemicznym (głównie do produkcji karbidu), branży sodowej (produkcja szkła), w sektorze spożywczym (cukrownie, suszarnie) oraz w sektorze komunalnym (koks opałowy).

Rynek koksu podobnie jak węgla koksowego jest rynkiem globalnym. Produkcja koksu wzrasta, a zapotrzebowanie na koks jest uzależnione głównie od poziomu produkcji stali w procesie wielkopiecowym oraz zmian technologicznych procesów produkcji stali. Produkcja koksu skoncentrowana jest głównie w krajach azjatyckich, które odpowiadają za ponad 80% światowej produkcji koksu.

Rok 2022 był kontynuacją powrotu do typowych przepływów koksu na globalnym rynku. Chiny umocniły się w roli eksportera netto, w 2022 roku całkowity eksport chińskiego koksu wzrósł o 50% rok do roku i wyniósł blisko 9 mln ton, co jest najwyższym poziomem od 2018 r. Uzupełnienie zapasów po Covid-19, a następnie obawa o braki tego surowca po inwazji Rosji na Ukrainę, to główne czynniki wzrostu eksportu koksu z Chin w 2022 roku.

Globalna produkcja koksu w 2022 roku w stosunku do roku ubiegłego spadła o 1,9% do 685,5 mln ton. W Chinach wyniosła ok. 473,4 mln ton, co przekłada się na ok. 69% światowej produkcji koksu.

Światowe zużycie koksu wyniosło w 2022 roku 684,5 mln ton (o ponad 17 mln ton niższe niż w 2021 roku), przy czym światowa konsumpcja koksu z importu wyniosła w 2022 roku niecałe 29 mln ton i była o blisko 6 mln ton niższa niż w 2021 roku, co było konsekwencją niższej produkcji stali i niższego zapotrzebowania na koks.

Wykres. Produkcja koksu na świecie [mln t]

Źródło: CRU

W najbliższym okresie na rynek koksu wpływać będą sankcje nałożone na Rosję po inwazji na Ukrainę. Rosja jest znaczącym eksporterem koksu, w 2022 r. wyeksportowała ok. 1,9 mln ton, tj. o 41% mniej niż w 2021 roku (3,3 mln ton) ze względu na spadek popytu ze strony Ukrainy, która przeżywała skutki wojny.

Wykres. Najwięksi producenci koksu w 2022 roku [mln t,%]

Źródło: dane własne (produkcja w Polsce) oraz CRU, dane celne Chin i Ukrainy.

Wykres. Najwięksi eksporterzy koksu w 2022 roku [mln t,%]

Źródło: CRU.

Jedynie 5-7% globalnej konsumpcji koksu przypada na kraje Unii Europejskiej, jednak udział UE w konsumpcji koksu z importu wynosi ok.  9-11 mln ton, co stanowi ok. 1/3 globalnego zużycia importowanego surowca.

Spadek produkcji stali w 2022 roku spowodował niższe zapotrzebowanie na koks w krajach UE27, będących tradycyjnie największym jego importerem. W 2022 roku w stosunku do poprzedniego roku o 10% spadło zużycie koksu w UE27 i wyniosło ok. 34 mln ton, produkcja koksu w tym okresie również spadła o 9% i wyniosła ok. 32,5 mln ton.

W Unii Europejskiej funkcjonują głównie koksownie zintegrowane z hutami, które w pierwszej kolejności zaspokajają swoje potrzeby własną produkcją koksu. W Grupie JSW koksownie są niezależne, co oznacza, że całość produkcji koksu przeznaczona jest na sprzedaż. Kilka niezależnych koksowni znajduje się również na Węgrzech, w Czechach oraz w Bośni. Przewaga Grupy JSW nad innymi producentami koksu jest związana z dostępnością surowca –  koksownie JSW bazują głównie na węglu koksowym z własnych kopalń. Mimo, iż  większość hut europejskich ma własne zintegrowane koksownie, jednocześnie nadal wymaga pewnego stopnia importu. Średnio europejskie huty zaspokajają swoje potrzeby w 95% poprzez swoją produkcję w koksowniach zintegrowanych.  Przy redukcji poziomu produkcji stali w pierwszej kolejności eliminowane są dostawy z zewnątrz, dlatego w przypadku osłabienia produkcji stali w hutach zintegrowanych najbardziej odczuwają to koksownie niezależne będące dostawcami koksu do tych hut.

Struktura zużycia koksu na świecie i w UE jest podobna: około 80% koksu zużywane jest do produkcji surówki żelaza w procesie wielkopiecowym, pozostałe  20% poza wielkimi piecami. Zdecydowana większość koksu produkowana jest w koksowniach będących częścią koncernów stalowych. Produkcja w nich odbywa się na wewnętrzne potrzeby hut wchodzących w skład tych koncernów. Tylko niewielka ilość (nieco ponad 4% ogólnego wolumenu produkcji) jest przedmiotem obrotu w handlu międzynarodowym.

Produkcja koksu w Polsce w 2022 roku wyniosła 8,2 mln ton i była niższa o 0,8 mln ton, tj. o 8,9% w porównaniu do 2021 roku (9,0 mln ton). Grupa JSW z wielkością produkcji 3,2 mln ton stanowiła 39% krajowej produkcji koksu w tym okresie. Pozostałymi producentami koksu w Polsce są: ArcelorMittal Poland, Koksownia Częstochowa Nowa Sp. z o.o, WZK Victoria S.A. Przy czym JSW oraz ArcelorMittal Poland są dominującymi producentami koksu wielkopiecowego w Polsce.

Eksport polskiego koksu wyniósł 6,4 mln ton w 2022 roku, co oznacza spadek o 10% w porównaniu do 2021 roku.

Rynek węglopochodnych

Produkcji koksu towarzyszy produkcja gazu koksowniczego. W procesie jego oczyszczania produkowane są smoła koksownicza, benzol oraz siarczan amonu lub siarka w zależności od stosowanej technologii. Udział w rynku produkcji ww. produktów zazwyczaj odpowiada udziałowi w rynku produkcji koksu. Smoła koksownicza i benzol są cennymi surowcami dla przemysłu chemicznego, a siarczan amonu stanowi nawóz. Gaz koksowniczy używany jest do opalania baterii koksowniczych, a nadwyżki zużywane do produkcji energii elektrycznej lub sprzedawane do lokalnych odbiorców.